آلودگی محیط زیست چیست و چه انواعی دارد؟

سید احسان نقیبی، کارشناس ارشد شیمی کاربردی

آلودگی محیط زیست چیست؟ انواع آلودگی‌های محیط زیست چه هستند و چه تاثیراتی بر سلامت ما می‌گذارند؟

آلودگی محیط زیست پدیده جدیدی نیست، اما یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای سلامت و رفاه بشر و یکی از اصلی‌ترین دلایل بیماری و مرگ‌ومیر موجودات زنده محسوب می‌شود. باوجود توجه جهانی به این موضوع، اثرات بلندمدت آلودگی همچنان محسوس است و جو ما روزبه‌روز به‌دلیل فعالیت‌های انسانی، بیشتر‌و‌بیشتر آلوده می‌شود. اگر می‌خواهید بدانید منشأ اصلی آلودگی محیط زیست چیست؟ با ما همراه شوید تا ببینیم سهل‌انگاری و بی‌احتیاطی چگونه محیط‌زیست ما را آلوده می‌کند. همچنین درباره انواع آلودگی محیط زیست و درنهایت راه‌های پیشگیری از آن حرف خواهیم زد.

تعریف آلودگی محیط زیست

آلودگی محیطی اثری است که به‌دلیل تغییرات نامطلوب در محیط اطراف ما ایجاد می‌شود و تأثیرات بدی بر حیات گیاهان، حیوانات و انسان‌ها می‌گذارد. ماده‌ای که باعث آلودگی محیط زیست می‌شود به‌عنوان آلاینده شناخته می‌شود. آلاینده‌ها می‌توانند مواد جامد، مایع یا گازی باشند که به‌دلیل فعالیت‌های انسانی یا اتفاقات طبیعی تولید شوند. گروهی از آلاینده‌ها به‌سرعت توسط فرآیندهای طبیعی تجزیه می‌شوند، درحالی‌که گروهی دیگر از آلاینده به آهستگی تجزیه می‌شوند و برای چندین دهه بدون تغییر در محیط‌زیست باقی می‌مانند، مواد پلاستیکی و فلزات سنگین از این دسته هستند. این مواد می‌توانند تا سال‌ها دوام بیاورند و خطرات غیرقابل جبرانی برای موجودات زنده ایجاد کنند. حالا که دانستیم آلودگی محیط زیست چیست با ما همراه شوید تا با اثرات آن بیشتر آشنا شویم.

اثرات آلودگی محیط زیست چیست؟

تجربه زندگی در سال‌های اخیر بیشتر از هر زمان دیگری به همه مردم نشان داده است که اثرات آلودگی محیط زیست چیست و چگونه می‌تواند حتی در کوچک‌ترین جزئیات، حیات ما را تحت تأثیر قرار بدهد. آلاینده‌ها صرف‌نظر از اینکه منشأ آن‌ها چه باشد، توسط باد یا آب به مکان‌های مختلفی منتقل می‌شوند، همچنین گاهی هم خود انسان مستقیماً برخی از آلاینده‌ها را وارد محیط زیست می‌کند. این فرایند درنهایت به آلودگی هوا، آب و خاک منجر می‌شود. اگر خاک ‌آلوده شود، میکروارگانیسم‌های مفیدی که در آن زندگی می‌کنند، می‌میرند و حاصل‌خیزی خاک از بین می‌رود، درنتیجه تولید محصولات زراعی کاهش می‌یابد. با توجه به این روند تصور کنید که خاک غیر‌حاصلخیز چه تأثیرات منفی‌ای بر جامعه بشری خواهد گذاشت.

به‌همین‌ترتیب، اگر آب آلوده باشد، قبل از نوشیدن باید آن را تصفیه کنیم. خود فرایند تصفیه به منابع متعددی نیاز دارد. درنهایت، اگر هوا آلوده باشد، تنفس دشوار می‌شود و بقای زندگی به خطر می‌افتد. آلودگی هوا باعث ایجاد طیف گسترده‌ای از بیماری‌های تنفسی می‌شود و به بدن انسان آسیب می‌رساند. همان‌طور که می‌بینید آلودگی محیط زیست تأثیرات منفی بسیاری بر زندگی روی زمین دارد و وظیفه همه ماست که تا حد امکان آن را کاهش دهیم. ما به طبیعت آسیب می‌زنیم و طبیعت نیز به‌نوبه خود آسیب بیشتری به ما می‌رساند، اما یادمان باشد که آسیب از سمت طبیعت می‌تواند در مواردی، نسخه ما را بپیچد.

انواع آلودگی‌های محیطی

همان‌طور که می‌دانید آلودگی محیط زیست درنتیجه رشد سریع جمعیت و صنعتی‌شدن، با سرعت نگران‌کننده‌ای در حال افزایش است. حجم زیادی از فاضلاب‌ها و پساب‌های خانگی، پساب‌های صنعتی، تخلیه‌های کشاورزی، مواد شوینده، فلزات سمی و مواد رادیواکتیو سال‌هاست که وارد بستر رودخانه‌ها می‌شود، آلودگی آب‌ها جان همه موجودات زنده را به خطر انداخته است. به‌غیراز آلودگی آب، فعالیت‌های وسیع و بی‌ملاحظه انسان‌ها در چند دهه اخیر آلودگی هوا، آلودگی خاک و آلودگی صوتی و آلودگی رادیو اکتیو را نیز برای محیط زیست به همراه داشته است. در ادامه انواع این آلودگی‌ها را بررسی خواهیم کرد.

آلودگی هوا

اگر بخواهیم بدانیم دامنه آلودگی محیط زیست چیست و تا کجا می‌تواند نفوذ کند، اول‌ازهمه باید به هوایی که تنفس می‌کنیم بپردازیم. همان‌طور که می‌دانید جو از درصد معینی از گازها تشکیل‌ شده است. هرگونه تغییری در ترکیب این گازها می‌تواند برای بقا خطرناک باشد. متأسفانه در چند دهه اخیر تعادل ترکیب گازها به‌هم‌خورده است و نتیجه این تغییر را ما در افزایش دمای زمین می‌بینیم، پدیده‌ای که به‌عنوان گرمایش جهانی شناخته می‌شود. مهم‌ترین عوامل آلودگی هوا را می‌توان سوخت‌های فسیلی که مقدار قابل‌توجهی دی‌اکسید‌گوگرد تولید می‌کنند، خودروها که منابع اصلی گازهای گلخانه‌ای هستند، فعالیت‌های کشاورزی با تولید حجم زیادی از گاز خطرناک آمونیاک و همچنین کارخانه‌ها و صنایع، دانست که مونوکسید کربن، ترکیبات آلی، هیدروکربن‌ها و مواد شیمیایی را راهی جو می‌کنند.

آلودگی هوا تأثیرات زیادی بر چرخه زندگی موجودات زنده می‌گذارد. انسان در اثر آلودگی هوا دچار انواع بیماری‌های تنفسی و قلبی عروقی شده است؛ سالانه افراد زیادی در اثر اثرات مستقیم یا غیرمستقیم آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. همچنین در اثر گرمایش جهانی یخچال‌های طبیعی ذوب ‌شده و سطح دریاها بالا آمده است و بسیاری از مناطق به‌طور کامل در زیر آب غوطه‌ور شده‌اند. تخریب لایه اوزون هم که باعث انواع بیماری‌های پوستی و مشکلات چشمی شده است. درنهایت هم می‌توان به تأثیر آلودگی هوا بر زندگی حیوانات اشاره کرد که انقراض گونه‌های بسیاری از جانداران را به همراه داشته است.

آلودگی آب

از آلودگی آب به‌عنوان آلودگی بدنه‌های آبی یاد می‌شود. این آلودگی زمانی رخ می‌دهد که رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، اقیانوس‌ها، آب‌های زیرزمینی و سفره‌های زیرزمینی به پساب‌های صنعتی و کشاورزی آلوده شوند. این آلودگی تأثیرات منفی زیادی بر تمام اشکال حیاتی که به آن متکی هستند، می‌گذارد. از مهم‌ترین علت‌های آلودگی آب می‌توان به شهرنشینی، جنگل‌زدایی، پساب‌های صنعتی، استفاده از مواد شوینده و کودها و رواناب‌های کشاورزی اشاره کرد.

اگر بخواهید بدانید تأثیر آلودگی محیط زیست چیست کافی است به انقراض گونه‌های زیادی از آبزیان توجه کنید. متأسفانه آلودگی آب تأثیر بسزایی بر زندگی آبزیان می‌گذارد، متابولیسم و ​​رفتار آن‌ها را تغییر می‌دهد و  بیماری و مرگ را برای آن‌ها به ارمغان می‌آورد. همچنین آلودگی آب این پتانسیل را دارد که تأثیر قابل‌توجهی بر زنجیره غذایی داشته باشد. کادمیوم و سرب دو ماده سمی هستند که از طریق حیوانات، وارد زنجیره غذایی می‌شوند و می‌توانند در سطوح بالاتر اختلال ایجاد کنند.

آلودگی خاک

وجه دیگری که در پاسخ به سوال آلودگی محیط زیست چیست باید به آن پرداخت، آلودگی خاک است. آلودگی خاک از سطح زیاد مواد سمی در خاک ایجاد می‌شود و یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌های محیط زیستی است. چراکه این نوع از آلودگی می‌تواند اثرات مضر متعددی بر اکوسیستم و سلامت انسان، گیاه و حیوان داشته باشد. اثرات مخرب آلودگی خاک ممکن است از تماس مستقیم با خاک ‌آلوده یا تماس با منابع دیگر مانند آب یا غذا، ایجاد شوند. برای مثال، قرارگرفتن در معرض خاکی که حاوی غلظت بالایی بنزن باشد، خطر ابتلا به سرطان خون را افزایش می‌دهد. از مهم‌ترین آلاینده‌های موجود در خاک‌های آلوده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

وجود حجم زیادی از فلزات سنگینی مثل سرب و جیوه در خاک، سمی‌شدن آن را به همراه دارد. این فلزات اغلب از منابع مختلفی ازجمله معدن، کشاورزی، زباله‌های الکترونیکی (e-waste) و زباله‌های پزشکی به دست می‌آیند. دسته دیگر آلاینده‌های خاک، هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای مثل نفتالین، آنتراسن و فنالن هستند. قرار‌گرفتن در معرض این آلاینده‌ها به انواع مختلفی از سرطان منجر می‌شود  و همچنین با بیماری‌های قلبی عروقی در انسان نیز مرتبط هستند. منشأ این آلودگی فعالیت‌هایی مثل پردازش کک (زغال‌سنگ)، دود وسایل نقلیه، دود سیگار و استخراج نفت است.

آلودگی صوتی

با افزایش جمعیت انسان، آلودگی صوتی به یک نگرانی جهانی تبدیل ‌شده است. از مهم‌ترین عوامل ایجاد این نوع آلودگی می‌توان به وسایل نقلیه، هواپیما، ماشین‌آلات صنعتی، بلندگوها، ترقه‌ها و سایر وسایل مشابه اشاره کرد. متأسفانه سروصدای زیاد تأثیرات ناخوشایند زیادی دارد و نباید آلودگی صوتی را دست‌کم گرفت. آلودگی صوتی باعث ناشنوایی در افراد مسن، سردرد، اختلال خواب و استرس، فشارخون بالا و سایر مشکلات سلامتی می‌شود. بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که آلودگیِ صوتیِ صنعتی، توانایی شنوایی انسان را تا حدود ۲۰ درصد کاهش می‌دهد.

آلودگی رادیواکتیو

این آلودگی به‌دلیل اثرات دائمی آن یکی از خطرناک‌ترین آلودگی‌ها محسوب می‌شود. این آلودگی که می‌تواند از دفع زباله‌های هسته‌ای ایجاد شود سبب سرطان پوست، سرطان خون و ناباروری می‌شود. همچنین قرار گرفتن در معرض تشعشعات رادیواکتیو نقایص مادرزادی و نابینایی را به‌همراه خواهد داشت. آلودگی رادیواکتیو می‌تواند به‌طور دائم خاک، هوا و آب که منابع اصلی حیات هستند را تغییر دهد.

پیشگیری از آلودگی محیط زیست

حالا که دانستیم آلودگی محیط زیست چیست باید به فکر راه‌حل‌‌هایی کاربردی برای حل این معضل باشیم. آلودگی بر کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد و به تنوع زیستی آسیب می‌رساند. هوای تازه، آب و خاک همیشه گواهی بقا در سیاره زمین هستند. دولت و شهروندان باید مسئولیتی جمعی برای پیشگیری و کنترل آلودگی محیط زیست داشته باشند، هرچند مردم منابع کافی برای ترمیم آسیب‌های ناشی از آلودگی محیط زیست را ندارند، اما جلوگیری از آلوده‌شدن محیط توسط مردم، به‌تدریج بهبودهایی را به‌همراه خواهد داشت.

آلودگی محیط زیست را می‌توان با مدیریت صحیح زباله و توسعه شیمی سبز کنترل کرد. به‌جای سوخت‌های متعارف و سیستم‌های انرژی، سوخت‌ها و سیستم‌های انرژی غیرمتعارف باید به‌کاربرده شوند. از طرف دیگر باید رشد جمعیت کنترل شود. همه باید درختی بکارند و به رشد جنگل‌ها و محافظت از آن‌ها کمک کنند. برای حفظ محیط زیست هر شهروندی باید مسئولیت اجتماعی خود را در حفظ پاکی و سبزی محیط زیست اجرا کند.

راه های مقابله با آلودگی محیط زیست

هوا، اولین و مهم‌ترین مسئله در حفظ سلامتی است. با این وجود همه ما می‌دانیم که روزبه‌روز، هوایی که تنفس می‌کنیم آلوده‌تر می‌شود. خیلی از مسائل آلودگی هوا به‌خاطر وجود صنایع بزرگ است و از دست ما کاری برنمی‌آید. با این وجود می‌توانیم کارهای کوچکی در مقابله با آلودگی هوا انجام دهیم.

درخت بکارید

اولین راه مقابله با آلودگی‌های محیط زیستی کاشت درخت است. درخت نه‌تنها به پاکیزگی هوا کمک می‌کند بلکه در کنترل تغییرات آب‌وهوایی کره زمین نیز تأثیر دارد. وجود درخت، گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد، از نابودی تدریجی لایه اوزون جلوگیری می‌کند و همچنین جلوی بالا رفتن دمای کره زمین را می‌گیرد.

از پلاستیک کمتر استفاده کنید

پلاستیک ماده‌ای شیمیایی است که تقریباً هیچ‌گاه در کره زمین تجزیه نمی‌شود. این ماده باعث آلودگی زمین و از بین رفتن موجودات گیاهی می‌شود. هنگامی که یک پلاستیک آتیش می‌گیرد میزان زیادی گاز سمی تولید می‌شود که برای سلامت انسان و آلوده شدن هوا بسیار خطرناک است. پس باید تا آنجا که می‌توانیم مصرف پلاستیک را در زندگی روزمره‌مان کاهش دهید.

از انرژی‌های پاک استفاده کنید

انرژی‌هایی که روزانه ما از آن‌ها استفاده می‌کنیم روزبه‌روز باعث آلوده‌تر شدن هر چه بیشتر هوا می‌شود. گازهای حاصل از سوختن زغال‌سنگ و نفت، سطح دی‌اکسید کره زمین را بالاتر می‌برد. در نهایت این دی‌اکسیدکربن تولید شده باعث نابودی لایه اوزون و گرم‌تر شدن کره زمین می‌شود. ما باید تا آن جایی که می‌توانیم از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر مانند انرژی بادی و خورشیدی استفاده کنیم.

کمتر از خودرو شخصی استفاده کنید

متأسفانه زندگی امروزه ما به شکلی شده است که همه در حال دویدن هستیم. از سوی دیگر با آمدن تکنولوژی و مدرنیته خیلی از افراد ترجیح می‌دهند که از خودروهای شخصی برای رفت‌وآمد استفاده کنند. اما اگر به‌جای استفاده از خودرو شخصی از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنیم، هوای پاک‌تری خواهیم داشت. به‌غیر از این نکته، استفاده از مترو و اتوبوس باعث می‌شود خودروهای کمتری روزانه به خیابان‌ها آمده و در نتیجه ترافیک نیز کمتر می‌شود. در این حالت مردم زودتر به مقصد خود می‌رسند.

سوالات متداول

آلودگی محیط زیست چیست؟

آلودگی محیطی اثری است که به‌دلیل تغییرات نامطلوب در محیط اطراف ما ایجاد می‌شود. ماده‌ای که باعث آلودگی محیط زیست می‌شود به‌عنوان آلاینده شناخته می‌شود.

آلودگی آب چه اثراتی دارد؟

آلودگی آب پتانسیل تخریب اکوسیستم را دارد. علاوه‌بر‌این، مواد شیمیایی سمی می توانند از طریق زنجیره غذایی وارد بدن ما شوند و باعث بیماری و مرگ شوند.

آلودگی هوا چه اثراتی دارد؟

فعالیت‌های انسانی میلیاردها تن آلاینده را وارد جو می‌کند. برونشیت، احتقان قفسه سینه و خس‌خس سینه شایع‌ترین و حادترین مشکلات بهداشتی ناشی از آلاینده های گازی هستند.

آلاینده های رادیواکتیو چه اثراتی دارند؟

تأثیر تشعشعات بر سلامت انسان توسط عوامل متعددی از جمله انرژی، نوع و میزان تابش، سن فرد و قسمتی از بدن که در معرض آن قرار می‌گیرد، تعیین می‌شود. اما اثرات سرطان‌زا، اثرات جهش‌زا و اثرات تراتوژنیک مهم‌ترین این تاثیرات هستند.